Bart Verheyden vertaalt aria's naar gebarentaal

door Ilse Degryse, vr 12 jan 2024

Voor zijn voorstelling Ombra bundelde regisseur Alain Platel de krachten met de ‘taalcoach gebarentaal’ Bart Verheyden, die zelf ook doof is. Als geen ander kent hij de schoonheid en kracht van die visuele taal en weet hij aria’s in sprekende gebaren om te zetten.

'Ik ben opgegroeid in een gezin waarin de interesse voor cultuur aanwezig was en muziek hoorde daarbij. Mijn ouders hadden platen van The Beatles, Simon & Garfunkel, Boudewijn de Groot, klassieke muziek... Mensen denken vaak dat doof zijn betekent dat je helemaal niets hoort. Dat klopt niet. Er zijn gradaties. Er zijn dove mensen die met een hoorapparaat of een implantaat betrekkelijk goed kunnen horen, maar er is een verschil tussen goed kunnen horen én betekenis kunnen geven aan dat geluid. Ik hoor jouw stem, maar als ik niet naar je kijk, heb ik geen idee wat je zegt. Bij muziek is dat hetzelfde. Ik hoor geluiden, melodieën, ritme. Ik hoor de stem, maar vraag me vooral niet wat er gezongen wordt. Daarvoor moet ik de tekst hebben. Wat niet wegneemt dat ik geniet van mijn beleving; ik kan echt kippenvel krijgen van muziek.

Alain Platel had via-via vernomen dat ik al een aantal jaren pop- en rockliedjes vertaal in gebarentaal. Hij vroeg me om dat voor Ombra met een aantal aria’s te doen, waaronder Ombra mai fu van Händel. Dat vond ik een spannende vraag, want het is geen kwestie van woord voor woord de tekst vertalen. Het is eerder interpreteren dan vertalen, én vooral proberen om de interpretatie zo esthetisch mogelijk te maken. Want geef een muziekstuk aan tien gebarentolken en je krijgt tien versies. Er is namelijk geen universele gebarentaal. Je hebt een Nederlandse, Duitse, Engelse, Italiaanse enzovoort. Binnen die nationale talen heb je nog eens dialecten, in Vlaanderen zijn er minimaal zes. Voor mijn interpretaties van de aria’s in Ombra pluk ik uit al die varianten de mooiste gebaren. Dus de gebaren die het meest beeldend zijn en die ook herkenbaar zijn voor mensen die geen gebarentaal kennen.

'Gebarentaal heeft een universele schoonheid en die wil ik meegeven. Het is een diepgaande en intieme manier van communiceren'

Gebarentaal wordt vaak beschouwd als een taal die alleen voor dove mensen nuttig of mooi is. Een zware misvatting. Gebarentaal heeft een universele schoonheid en kracht en die wil ik meegeven. Gesproken taal is lineair: woord volgt op woord, met een intonatie eronder. Gebarentaal is vierdimensionaal: je gebruikt de ruimte in combinatie met de tijd en je mimiek en je lichaam. Het is naar mijn gevoel een diepgaande en intieme manier van communiceren. Ook gesproken taal is voor negentig procent non-verbaal, dat beseffen horende mensen niet. Zuiver inhoudelijk heb je wel de woorden nodig om een boodschap over te brengen, maar of die persoon het meent en daar gelukkig mee is, welke emoties die ervaart… dat breng je woordeloos over.

Doof zijn wordt in deze maatschappij beschouwd als een zware handicap, en tot ik de dovenwereld leerde kennen had ik ook dat idee over mezelf. Ik ben daar enorm in geëvolueerd. Gebarentaal heeft voor mij de wereld verruimd en de mogelijkheden verbreed. Als ik in een omgeving kom waar gebarentaal aanwezig is, is mijn handicap onbestaande. Dan ben ik een gelijke. Ik voel me niet anders dan jij als horende, al word ik vaak wel zo bekeken. Ik ben Alain dankbaar dat hij de blik van mensen en hun oordeel durft te bevragen en zelfs te bekritiseren. Waar ik voor vecht is dat mensen mijn volledige ik zien. Doof zijn is een deel van mezelf, maar niet het enige wat mij tot Bart maakt. ’